Nga Ben ANDONI
Bashkim Shehu fitoi edicionin “Ballkanika 2015” në Shkup, një aktivitet që nuk ishte zhvilluar prej dy vitesh me rradhë. Romani i tij “Loja, shembja e qiellit” u shpall romani më i mirë në Ballkan për edicionin e vitit 2015. Për këtë çmim, shkrimtari ynë u gjend në përzgjedhjen finale me 6 autorë nga vende të Ballkanit: Bullgaria, Serbia, Greqia dhe Rumania. Pak vite më parë, në vitin 2007 ai u paraqit sërish por pa sukses me romanin “Angelus novus” dhe arriti të ishte një nga të nominuarit e këtij çmimi. Çmimi Letrar Ballkanika jepet nga Fondacioni Balkanika me qendër ekzekutive në Sofje të Bullgarisë. Anëtarë të këtij Fondacioni janë shtëpitë botuese: Biblioteka 48 (Bullgari), Toena (Shqipëri), Magor (FYROM), Kedros (Greqi), Laguna (Serbi), Can (Turqi), Muzeul National al Literaturii Romane (Rumani). Deri më tani, këtë çmim e kanë marrë edhe shkrimtarët shqiptarë Fatos Kongoli me romanin “Ëndrra e Damokleut” (2002) dhe Ismail Kadare me romanin “E penguara” (2009)…
Në këtë intervistë të pakët për “Milosaon” shkrimtari Bashkim Shehu përgjigjet për disa çështje teknike. “Milosao” është munduar ta mbajë intervistën në aspektin teknik, sepse autori është jo thjesht një njohës shumë i mirë i zejes së shkrimtarisë, por edhe një kërkues i pasionuar në këtë lëmë. Këtë e manifeston në shkrimet e tij, por edhe nga idetë që shtjellon. Ne e vlerësojmë për qartësinë e përgjigjeve dhe thjeshtësinë e artikulimit. “Subjekti, në bërthamën e tij, vjen spontanisht. Pra, nuk e qëmtoj, as e kërkoj. Borges-i, më duket, thotë se letërsia fillon aty ku takohen dy fjalë që s’kanë qenë kurrë bashkë dhe që na bëhet sikur gjithmonë kanë qenë bashkë. Do ta plotësoja me të anasjelltën: letërsia fillon aty ku takohen dy fjalë që kanë qenë gjithmonë bashkë dhe na bëhet sikur s’kanë qenë asnjëherë bashkë. E njëjta gjë mund të thuhet për dy ide që takohen dhe përftojnë një metaforë. E kam fjalën për idetë në kuptimin që sapo u përpoqa të shpjegoja. Dhe pastaj, nga takimi i tyre i rastësishëm, ashtu si në një Big Bang, fillon e shtjellohet universi i veprës letrare. Dikur, ndërhyn racionaliteti, që plotëson apo saktëson për ta bërë të besueshme ngjarjen që do të rrëfehet. Kështu më ndodh, pak a shumë, ose kështu më kujtohet se më ka ndodhur”. Në këtë intervistë do gjesh dhe përcaktime të qarta për staturën e tij sa i përket procesit të shkrimit dhe të gjithë strukturës që e lidh me të.
Forma e narracionit tuaj në subjekte të ndryshme, që keni krijuar, është shumë interesante dhe përbën një arritje për letrat tona. A është e lindur apo e mësuar nga leximet e shumta dhe kontaktet tuaja me letërsinë e përbotshme?
“Ndoshta dëshira ose impulsi për të shkruar është gjë e lindur, ose e mbrujtur në fëmijëri të hershme – varet cilën teori psikologjike pranojmë. Ndërsa krijimi i formës është një shprehi që mësohet dhe fitohet ca nga ca, pikërisht nëpërmjet leximit: vepra letrare del nga një tjetër vepër letrare, siç thotë Aristoteli, në mos gabohem. Mendoj se s’ka si të jetë ndryshe. Letërsia shprehet me anë të gjuhës, pra me anë të diçkaje që e përdorim çdo ditë në funksione të tjera. Dhe ajo çka e dallon gjuhën e letërsisë nga gjuha e funksioneve të tjera, ajo çka është quid-i i letërsisë, apo literariteti, siç e ka quajtur Jakobsoni, përcaktohet gjithsesi nga letërsia ekzistuese. Shkurt, nga tradita letrare. Traditë që, tekefundit, ekziston për t’u kapërcyer, ose për t’u thyer, ose për t’u mohuar, po të doni. Veçse me kusht që gjurma e saj, ose referenca ndaj saj, të shfaqet nëpërmjet mohimit: thyerja, transgresioni, nënkupton gjënë e thyer. Sikurse, për të dhënë një shembull disi konkret, avangardizmi nënkupton akademizmin. Ose, edhe më konkretisht, Xhojsi nënkupton romanin e shekullit XIX. Shkurt, për të krijuar formën letrare, nevojitet përvoja qoftë dhe jo e gjatë e të lexuarit dhe e të shkruarit. Dhe kjo e fundit është komplementare e së parës. Veç asaj, duhet të shtoj se, nga pikëpamja e regjistrave të stilit, pra edhe të formës, ka dy lloj krijuesish: lloji i Dalisë dhe lloji i Pikasos, po t’i referohemi pikturës. I pari zotëron përsosmërisht një regjistër të vetëm dhe ky i mjafton për të shprehur gjithçka; i dyti zotëron një varg regjistrash dhe është në kërkim të vazhdueshëm. Kjo sjell si nevojë më shumë studim të formës, domethënë të punës së të tjerëve. Mendoj se i përkas llojit të dytë”.
Përdorimi i kohës letrare nxjerr zbuluar shumë prej autorëve tanë, që shpesh kalojnë në rrëfime shumë lineare. Ju e përdorni kohën letrare me racionalitet zakonisht dhe e vendosni këndshëm në funksion të subjekteve që parashtroni. A e quani një ndihmëse të ideve tuaja?
“Po, mund të them se u ndihmon ideve. Por jo ideve në një kuptim abstrakt, jo në kuptimin e tezave. Ato s’kanë vend në letërsi. E theksoj këtë sepse vë re herë pas here në shkrime kritike një ndarje të ngurtë ndërmjet përmbajtjes dhe formës, ndarje e trashëguar nga doktrina e realizmit socialist. Pra, e kam fjalën për idetë në kuptimin që fjala “ide” ngërthehet në termin grek poesis, nga e cila rrjedh fjala “poezi”. Ndërsa etimologjikisht “ideja” lidhet me fjalën tjetër greke, eidolon, “figurë”. Domethënë, ideja si figurë apo si përfytyrim artistik. Dhe, për të qenë më i saktë, në vend që të them se përdorimi i kohës nëpërmjet përmbysjeve të rrjedhës lineare të rrëfimit u ndihmon ideve, ndoshta duhet të them se u përshtatet ideve. Në krijmitarinë time, drejtpërdrejt apo tërthorazi, rrëfimi përthyhet jo rrallë në subjektivitetin e personazhit, në botën e tij të brendshme, pra doemos edhe në kujtesën e tij, e kjo shpie vetvetiu, si të thuash, në retrospektiva të herëpashershme”.
Si e qëmtoni subjektin që më pas do t’i kushtoni librin? Nga ku kanë ardhur ngacmimet më të mëdha për krijimin?
“Subjekti, në bërthamën e tij, vjen spontanisht. Pra, nuk e qëmtoj, as e kërkoj. Borges-i, më duket, thotë se letërsia fillon aty ku takohen dy fjalë që s’kanë qenë kurrë bashkë dhe që na bëhet sikur gjithmonë kanë qenë bashkë. Do ta plotësoja me të anasjelltën: letërsia fillon aty ku takohen dy fjalë që kanë qenë gjithmonë bashkë dhe na bëhet sikur s’kanë qenë asnjëherë bashkë. E njëjta gjë mund të thuhet për dy ide që takohen dhe përftojnë një metaforë. E kam fjalën për idetë në kuptimin që sapo u përpoqa të shpjegoja. Dhe pastaj, nga takimi i tyre i rastësishëm, ashtu si në një Big Bang, fillon e shtjellohet universi i veprës letrare. Dikur, ndërhyn racionaliteti, që plotëson apo saktëson për ta bërë të besueshme ngjarjen që do të rrëfehet. Kështu më ndodh, pak a shumë, ose kështu më kujtohet se më ka ndodhur”.
Jeni i vlerësuar së fundmi me “Loja shembja e qiellit”, por një sërë librash të tjerë tuajat kanë fituar besimin e publikut dhe sidomos kritikës për kalimin e letërsisë tonë nga një nivel thjesht rrëfimtar në një nivel mirëfilli bashkëkohor. Sa e vështirë është ta përshtatësh subjektin shqiptar me kanonet e hiper-modernes…
“Subjekti shqiptar, apo ngjarja e huajtur nga realiteti shqiptar për t’u shndërruar në subjektin e një vepre letrare, nuk përbën kurrfarë pengese për modernitetin e të shkruarit. Asnjë lloj realiteti nuk e sjell një pengesë të tillë. Pengesa mund të jetë vetëm brenda autorit: gjithçka varet nga qasja e tij ndaj lëndës “reale” me të cilën merret. E shumta që mund të imponojë një realitet i caktuar qëndron te regjistri leksikor, por forma është një botë më e gjerë se leksiku. Kështu, nëpërmjet një leksiku arkaik mund të shprehesh me një formë thellësisht moderne, sikurse edhe e kundërta. Pra, nuk është bota reale ajo që përcakton mënyrën e të shkruarit, është mënyra e të shkruarit ajo që përcakton botën reale të parodizuar në një vepër letrare”.
Letërsia e kujtesës dhe sidomos romani dokumentar ka shumë vështirësi për t’u shkruar, ndërsa e trajtuar tek ne ajo ngjan shumë bardhë e zi. Juve i drejtoheni një kohe, që e keni jetuar si protagonist në disa stade. Çfarë ju ndihmon t’i ruani ekuilibrat letrarë dhe ato historiko-psikologjikë?
“ Unë s’kam shkruar asnjë roman dokumentar, domethënë roman të bazuar në dokumente dhe me pretendimin për një riprodhim objektiv apo shkencor të së shkuarës. Tjetër gjë është ajo që ka filluar të quhet “letërsi e kujtesës”, domethënë letërsi e bazuar te kujtesa, pra te diçka subjektive dhe gjithsesi e gabueshme, e jo në dokumente. Unë kam shkruar edhe tekste autobiografikë, tekste të bazuar në kujtime, por mendoj se nuk kanë vlerë letrare, i konsideroj të kapërcyera dhe pa vlerë, ndoshta me përjashtim të nja dy tregimeve. Ndërsa kujtesa është një nocion më i gjerë se sa kujtimet. Madje, kujtesa në krijimtarinë letrare mund të mos përmbajë asnjë kujtim konkret. Më lejoni të shpjegohem. Kujtesa në krijimtarinë letrare, së paku në krijimtarinë time, është ajo mjegullnajë përjetimesh të largëta në të cilën imagjinata ndihet mirë dhe lëviz lirisht dhe mund t’i shpalosë natyrshëm trillet e saj. Ndërsa, për atë që thoni se kam qenë protagonist në periudha të ndryshme, nuk kam qenë asnjëherë i tillë, por kam qenë thjesht vrojtues, dhe kjo përbën kushtin që të shkruaj për të kaluarën, për të thënë të vërtetën ashtu siç e kam njohur dhe me aq sa e kam njohur. Të qenët protagonist e bën të pamundur. Siç thotë Bolanjo, librat me kujtime protagonistësh të ngjarjeve janë më mashtruesit në botë, sepse në to autorët përgjithësisht kërkojnë vetëm të përligjin veten. Së fundi, për sa i përket raportit midis ekuilibrave letrarë dhe ekuilibrave psikologjikë në lidhje me të kaluarën, do të thosha se të parët më ndihmojnë për të dytët: më ndihmojnë për t’u përballur me përvoja të dhimbshme të së kaluarës”.
Sa jeni i ndikuar dhe sa ju kanë ndihmuar autorët që keni përkthyer?
“Çdo shkrimtar është i ndikuar nga shkrimtarë të tjerë. Madje, e ritheksoj, nuk mund të shkruash po nuk lexove. Tekefundit, siç thotë Maurice Blanchot, shkruajmë librin që do të donim të lexonim. Por, në të njëjtën kohë, shkrimtari është në luftë me ndikimet nga shkrimtarët e tjerë, sidomos në fillimet e tij, që të mos bjerë në imitim, në epigonizëm. E kjo jo thjesht për hir të të qenit ndryshe, por ngaqë, po të mos jetë zëri yt i veçantë, po të mos e plazmosh në një formë autentike qenien tënde, që është e papërsëritshme, atëherë veprës letrare i mungon fuqia. Shpresoj që nga leximet e ndryshme të kem sintetizuar diçka timen. Ndërsa përkthimi, në këtë aspekt, ndihmon sepse herë pas here të bën ta shohësh më nga afër krijimtarinë e tjetrit dhe të hysh më thellë në sekretet e saj”.
A keni në kokë një fill lidhës për korpusin e romaneve tuaja, që do të thotë krijimin e një mjedisit tuaj vetjak ku keni perceptuar përgjatë krijimtarisë, të themi një mikrobote tuajën specifike?
“Jo, nuk ka një fill lidhës të paramenduar. Siç ju thashë, pikënisja për të shkruar diçka më vjen vetvetiu. Dhe nuk më ka ndodhur që të më vijë për disa romane njëherësh, më ka ardhur për çdonjërin veç e veç. Dhe në mënyrë të papritur”.